आमाको काखमा छँदासम्म कुनैपनि बालबच्चा कमजोर वा अब्बल हुँदैनन् । तर, जब उनीहरु विद्यालयमा पाइला टेक्छन्, कमजोर र अब्बलको कित्ताकाट सुरु हुनथाल्छ । विद्यालयले नै कुनै बच्चालाई ‘अब्बल’ र कुनै बच्चालाई ‘कमजोर’ भनी विभाजन गर्न थाल्छ ।
जबकी हरेक बच्चा आफैँमा कमजोर हुँदैनन् । हरेक बच्चासँग कुनै न कुनै जन्मजात गुण हुन्छ । उनीहरुको आफ्नो छुट्टै क्षमता र रुचि हुन्छ । जब हामी एउटा बच्चालाई अर्कोसँग तुलना गर्न थाल्छौं । तब हामीलाई कोही कमजोर र कोही सबल लाग्न थाल्छ ।
समस्या हामीमा छ । भिन्दा भिन्दै बच्चालाई एकै ठाउँमा राखेर तौलनु नै हाम्रो गल्ती हो । हामी बच्चाको रुचि, खुबी पहिल्याउनतर्फ लाग्दैनौं । बरु आफूले तयार गरेको मापदण्डभित्र राखेर उनीहरुको क्षमता नाप्ने प्रयास गर्छौं । अभिभावकको ध्यान के हुन्छ भने, जसरी पनि बच्चाले राम्रो पढोस् । शिक्षकको ध्यान जसरी पनि विद्यार्थीबाट राम्रो रिजल्ट आओस् भन्ने हुन्छ ।
यसमा केही स्वार्थ लुकेका छन् । अभिभावकको स्वार्थ भनेको, ‘मेरो बच्चाले धेरै पढोस् । राम्रो जागिर पाओस् । भविष्य सुरक्षित होस् ।’ भन्ने हुन्छ भने शिक्षकको स्वार्थ ‘आफूले पढाएको विद्यार्थीले राम्रो अंक हाँसिल गरोस्, ताकि मेरो पदोन्नती वा तलबमा बृद्धि हुनसक्छ । विद्यालयको ब्रान्ड भ्यालु बढ्छ ।’ भन्ने हुन्छ ।
तर, बच्चा के चाहन्छन् ? उनीहरुले कहिल्यै सोध्दैनन् । बच्चा के कुरामा खुसी हुन्छन् ? उनीहरुले कहिल्यै चासो राख्दैनन् । बच्चाको खुबी के हो ? उनीहरुले कहिल्यै खोतल्दैनन् । त्यसैले एउटा बच्चा जब विद्यालय जान्छ, उनीहरुका कतिपय क्षमताहरु संकुचन हुनपुग्छ ।
शिक्षा पद्धति वा विद्यालयप्रति असहमति जनाउन खोजिएको होइन । कुनै आरोप लगाउन खोजिएको होइन । विद्यालय शिक्षा बेठिक भन्न खोजिएको पनि होइन । तर, हामीले जुन शिक्षण प्रणालीभित्र बालबालिकालाई समेट्दैछौं । त्यसले उनीहरुको सर्वाङ्गिण विकासमा होइन बरु नतिजामा मात्र ध्यान दिएको छ भन्न खोजिएको हो । र, वास्तविकता पनि त्यही हो ।
आमिरकै भनाई सापट लिऔं, ‘हरेक शैक्षिक संस्था भन्छ, मेरो रिजल्ट राम्रो छ । मेरो पढाई राम्रो छ । मैले पढाएको विद्यार्थीले टप गरेको छ ।’ तर, त्यसपछिको कुरा उसले भन्दैन । किनभने विद्यालयको भूमिका पनि त्यति नै हुन्छ । अर्थात् निश्चित परीक्षाहरुमा पास गराउनु । परीक्षामा उत्कृष्ट अंकका साथ पास गराएपछि विद्यालयको दायित्व पुरा हुन्छ ।
बच्चालाई अक्षरको बोझ
खासमा विद्यालयले लागि यस्तो आधार तय गर्नुपर्ने हो, जहाँ टेकेर बच्चाले आफ्नो क्षमता र खुबीलाई थप निखार्न सक्छन् । उनीहरुको आफ्नो बुद्धि, विवेक, क्षमताको विकास हुन्छ । त्यसकै उपयोगबाट भोलिका दिनमा केही गर्न समर्थ हुन्छन् । तर, हाम्रो विद्यालय शिक्षाले बच्चाको समग्र विकासमा होइन, केवल परीक्षाको रिजल्टमा ध्यान दिन्छ । त्यही कारण बच्चाहरु रिजल्टको पछाडि दौडन्छन् ।
अभिभावक पनि चाहन्छन्, आफ्नो बच्चाले परीक्षामा उत्कृष्ट अंक हासिल गरोस् । यसबाट के बुझिन्छ भने बच्चालाई शिक्षक वा अभिभावकले केवल प्रमाणपत्रका लागि पढाइरहेका छन् । विद्यालयले खुलमखुला भन्ने गरेका छन् । ‘हामीकहाँ पढेपछि विश्व बजारमा बिक्ने प्रमाणपत्र प्राप्त हुन्छ । तपाईं जहाँ पनि रोजगारका लागि एप्लाई गर्न सक्नुहुन्छ ।’
यसबाट के बुझिन्छ भने, शिक्षक र अभिभावक बच्चालाई केवल जागिरको लागि पढाइरहेका छन् । तर, पढ्नुको अर्थ जागिर मात्र हो त ? के शिक्षाको उद्देश्य राम्रो ठाउँमा रोजगार प्राप्त गर्नु हो ?
पक्कै होइन । शिक्षाको अर्थ शिक्षित हुनु हो । सभ्य हुनु हो । सु-संस्कृत हुनु हो । जान्ने, बुझ्ने हुनु हो । जीवनोपयोगी शिक्षा आर्जन गर्नु हो । यसका लागि बच्चालाई त्यही शिक्षा चाहिन्छ । जो उसले आफ्नो व्यवहारिक जीवनमा प्रयोग गर्न सक्छन् ।
अनावश्यक अक्षरको बोझ बोकाएर हुबहु प्रश्नोउत्तर गर्न लगाएर विद्यालयको ब्रान्ड भ्यालु बढाउनका लागि होइन, बच्चाको क्षमता विकासको लागि हुनुपर्छ शिक्षा ।
क्षमता विकास महत्वपूर्ण
अभिनेता आमिरको भनाई यहाँ पनि सान्दर्भिक हुन्छ । जो उनलाई फिल्म ‘थ्रि इडियट’को विशेष प्रदर्शनपछि एक मजदुरले सोधेका थिए । मजदुरले आमिरसँग प्रश्न गरेका थिए कि फिल्मको अन्त्यमा तपाईं वैज्ञानिक हो भन्ने थाहा हुन्छ । तर, तपाईसँग त सर्टिफिकेट थिएन नि ? कसरी यस्तो हुन्छ ?’
यही प्रसंग उप्काउँदै आमिरले भनेका छन्, ‘त्यो एकदमै अहं प्रश्न थियो । म पढ्छु । परीक्षामा पास हुन्छु र मेरो हातमा प्रमाणत्र मिल्छ । त्यसबाट यति कुरा मात्र थाहा हुन्छ कि म पढेलेखेको हुँ कि होइन ? मैले कति पढेको छु ? तर, जब म आफैँ सक्षम छु । केही गर्ने क्षमता मसँग छ भने त्यो कागजको कुनै अर्थ रहँदैन ।’
खासमा हामीले पढ्ने भनेको प्रमाणपत्रका लागि होइन । बरु आफ्नो क्षमता विकासका लागि हो । जब हामीमा क्षमताको विकास हुन्छ । तब प्रमाणपत्रको कुनै भ्यालु रहँदैन । उदेकलाग्दो चाहिँ के छ भने अहिले विद्यालय तथा अभिभावकले विद्यार्थीबाट उत्कृष्ट प्रमाणपत्रको अपेक्षा गर्छन् ।
जबकी उनीहरुको क्षमता के छ ? के कुरामा रुचि छ ? के बन्न चाहन्छ ? कस्तो जीवनमा रमाउन चाहन्छ भन्ने कुरालाई पटक्कै ध्यान दिँदैनन् । जबरजस्ती पुस्तकको पाठ घोकाएर प्रमाणत्रको दौडमा मिसाइदिन्छन् । यस्तो रिले दौड दौडाइएकै कारण बच्चाहरु भोलिका दिनमा डिग्रीको प्रमाणपत्र काखीमा च्यापेर रोजगारका लागि भौतारिने गर्छन् ।
बच्चालाई पढाउनु भनेको उनीहरुलाई जबरजस्ती पाठ घोकाउनु होइन । कुनै कुरा जान्ने बनाउनु होइन । बच्चालाई पुस्तक घोकाउनुअघि, पाठ रटाउनुअघि के ख्याल गर्नुपर्छ भने बच्चाको खुबी के कुरामा छ ? उसको रुचि के छ ?
बच्चाको यही कुराले उसलाई कस्तो शिक्षा दिने भन्ने मार्गदर्शन गर्छ । कसरी शिक्षा दिने भन्ने कुरा पनि बुझ्न सकिन्छ । अभिनेता आमिरले ती प्रश्नकर्ता मजदुरसँग प्रतिप्रश्न गर्छन्, ‘के तपाईंलाई लाग्छ म राम्रो अभिनेता हुँ ?’
मजदुरले भनेछन्, ‘हो, लाग्छ ।’
आमिरले सारमा यसो भनेछन्, ‘तर, म राम्रो अभिनेता हुँ भन्ने प्रमाणपत्र मसँग छैन । यद्यपि तपाईंलाई विश्वास छ कि म राम्रो अभिनेता हुँ भन्ने कुरा । जब हामी सक्षम हुन्छौं । सफल हुन्छौं । तब हामीलाईं प्रमाणत्रको औचित्य रहन्न ।’
उनकै भनाई यहाँ सान्दर्भिक छ । बच्चालाई शिक्षा दिनु भनेको ज्ञानी बनाउनु मात्र होइन । सक्षम र उत्तरदायी नागरिक बनाउनु पनि हो । भोलि गएर उसले सहज रुपमा आफ्नो जीवन व्यतित गर्न मात्र होइन अरुको मद्दत गर्न पनि सकोस् । अरुको मुहारमा खुशी ल्याउन सकोस् । तर, के तपाईं-हामीले बच्चालाई यस किसिमको वातावरण दिएका छौं ?
हरेक बच्चाको आ-आफ्नै खुबी हुन्छ । क्षमता हुन्छ । त्यसलाई पहिचान गरेर त्यसलाई कसरी फलाउने, फुलाउने भन्ने कुरामा हामीले सहयोगी भूमिका खेल्ने हो ।
सबै बच्चा एकनास हुँदैनन् । सबैले एउटै कुरालाई एकै हिसाबले बुझ्दैनन् । उनीहरुको सोचाईं, बुझाईं, ग्रहण गर्ने क्षमता पनि एकनास हुँदैन । बच्चाहरुको यी भिन्दा भिन्नै प्रवृत्तिलाई बुझेर सही ढंगले उनीहरुको क्षमता विकास गराउनका लागि हामीले सहयोग गर्नुपर्छ । किनभने कुनैपनि बच्चा आफैँमा कमजोर हुँदैनन् । कमजोर त हाम्रो परीक्षा प्रणालीले देखाउने हो । प्रमाणत्रले देखाउने हो । तर, वास्तवमा बच्चा कमजोर हुँदै हुँदैनन् ।
This is dummy text. It is not meant to be read. Accordingly, it is difficult to figure out when to end it. But then, this is dummy text. It is not meant to be read. Period.
ConversionConversion EmoticonEmoticon